در تماشای دوباره، جزئیات فروشنده در دراماتیزه کردن روایت اش بیشتر به چشمم آمد. شاید در میان سه فیلمی که فرهادی پس جدایی نادر از سیمین ساخت، (گذشته، فروشنده و همه می‌دانند) فروشنده قابل تأمل تر و مهم تر از دو فیلم دیگر است و به لحاظ ساختار منسجم تر و در پرداخت جزئیات به جدایی نادر از سیمین نزدیک تر.
فیلم با روشن شدن نورافکن های صحنه نمایش مرگ فروشنده آغاز می شود. پرتو نوری که بر وسایل صحنه افکنده میشود و آنها را نمایان می سازد. چراغ های نئونی قرمز، بر روی داربست هایی که دیوار های خانه ویلی لومان است، توسط عوامل صحنه روشن می شود. شاهد آماده شدن صحنه نمایشی هستیم که ظاهرا چیزی درباره آن نمی دانیم و نوری که بر صحنه و وسایلش تابیده می شود، قرار است که بیانگر موضوع نمایش باشد. اما پیش از آغاز فیلم میدانیم که قرار است شاهد به صحنه بردن مرگ فروشنده آرتور میلر باشیم ولی انگار که این تاکید بر جزئیات صحنه قرار است به ما القا کند که چیزی که قرار است روی این صحنه برود بیش از یک نمایش است.
سکانس بعد، فرو ریختن خانه عماد و رعناست. فرو ریختن یک موقعیت، باعث بوجود آمدن موقعیت ای تازه است، موقعیتی ناآشنا. نقل مکان به خانه ای دیگر. فضایی غریب، وقایع غیرقابل پیش بینی. عماد و رعنا نمی دانند چه در انتظارشان است اما تماشاگر می داند. فرهادی نشانه های هشدارآمیز برای تماشاگر بر جای گذاشته. پیش پا افتاده ترینشان، ترکیدن لامپ حمام در هنگام سرک کشیدن رعنا به آنجا یا گربه سفیدی که رعنا در آغوش میگیرد و ظریف ترینش، تصویر رعنا، بابک و عماد در یک قاب، در آینۀ درِ کمدِ لباس ها و کفش ها وسایل آهو. آهو و فرزندش، صنم و فرزندش. آهو در نقش فیلم فرهادی و صنم در نقش نمایش میلر. عدم درک شخصیت های اصلی، عماد و رعنا، از این موقعیت غریب و تازه مسئله فیلم فرهادی‌ست. این دو بازیگر تئاتر، این دو هنرمند این بار در دل یک نمایش در زندگی واقعی گرفتار آمده اند و تا صحنه پایانی فیلم نیز از این وضعیت رهایی ندارند. این رابطه بینامتنی به شدت محکم میان نمایش میلر و داستان فرهادی، فیلم را موثر و عمیق می کند. اگر نمایش میلر را از اثر حذف میکردیم، با یک درام اجتماعی متوسط روبرو بودیم اما تنیده شدن اثر میلر در دل داستان، آن را فراتر از یک فیلم معمولی میبرد. نمود عینی بخشیدن به شخصیت های میلر، آینه ای در برابر عماد و رعناست و وعماد و رعنا آینه ای در برابر تماشاگر فیلم.
در زمان اکران و در هیاهوی بحث های به شدت مهم» بسیاری سینمادوستان موافق و مخالف فیلم بر سر جوراب و کارت ملی پیرمرد و سیلی زدن عماد و گرفتن انواع و اقسام گاف های هوشمندانه» از فیلم، کسی به این نکات توجهی نمیکرد. شاید افراد بسیار نادری بودند که متوجه شدند فیلم دارد چه می کند و اهمیت‌اش از سر چیست چرا که آن‌قدر حاشیه ها و فرامتن پررنگ شده بود که دیگر وقتی برای توجه به چنین مسائلی برای دوستان باقی نمانده بود. اما اکنون پس از گذشت چند سال، می توان فیلم را بازخوانی کرد و متوجه پرداخت ظریف‌اش شد.
فروشنده شاهکار فرهادی نیست اما فیلم خوب و قابل بحث و مهمی است. اصلاً همین که بشود درباره فیلمی بسیار بحث کرد و هر بار با تماشایش نکات تازه ای از آن دریافت کرد، خود بسیار ارزشمند است در این روزگار فیلم های بی خاصیت و خنثی سینمای ایران.
در فروشنده، اثر هنری مقابل هنرمند می ایستد و هنرمند مقابل خود. عماد بازیگر تئاتر است. هر شب در نقش ویلی لومان ظاهر می شود اما تنها آن را بازی می کند. او ناتوان از درک ویلی است. سیلی ای که در لحاظات پایانی بر صورت پیرمرد میزند، ناشی از همین ناتوانی در درک است. وقتی هنر برای عماد نمود عینی پیدا میکند، بیش از آنچه هر شب با آن روبروست، نمی تواند آن را هضم کند. درک سطحی عماد از ویلی و همچنین پیرمرد دستفروش، حرف اصلی فروشنده است. هنر واقعیتی را بیان میکند برای جامعه اش تا کمک به درک آن واقعیت کند و وقتی به صورتش سیلی زده شود، مانند پیرمرد دستفروش، جان میدهد. مگر نه اینکه اثر هنری باید باعث درک بهتر ما از آدم ها و جهان اطراف‌مان شود؟ مگر نباید باعث شود عمیق تر بنگریم؟ این پرسشی‌ست که در فروشنده مطرح می شود برای جامعه ای بیمار و عاجز از فهم هنر و اثر هنری. فروشنده فیلمی‌ست که به شدت با جامعه اش نسبت برقرار می کند و آن را زیر سوال می برد و با خودش مواجه اش می کند. عماد به عنوان یک هنرمند که از دل همین جامعه برآمده هنر را نمی فهمد و جالب آنکه در زمان اکران هم، تماشاگران (چه عام، چه خاص) فیلم را نفهمیدند و به آن تاختند چرا که همه ما عماد هستیم. همه ما شتاب زده عمل میکنیم، شتاب زده حرف میزنیم، شتاب زده قضاوت می کنیم و شتاب زده متهم میکنیم. فروشنده جامعه ای را تصویر می کند که نوجوانانش به مثابه آینده این جامعه هم درکی از هنر ندارند. جامعه بی هنر، جامعه بی فکر، جامعه خشن، جامعه سیلی زن.
امیرحسین نظری
6 تیر 98
آدم های جدیِ مزخرف!
خلاصه داستان فیلم شاید کمی تماشاگر را به اشتباه بیندازد. تماشاگر با این پیش فرض به تماشای فیلم می نشینید که فیلم درباره رابطه دختری با پدرش است و قرار بر این است که در طی فیلم این رابطه ترمیم شود اما فیلم فراتر از این هاست. این بار قرار است از رابطه نه چندان خوبِ پدر با دختر حرفی جهان شمول تر بیرون کشیده شود. از سکانس ابتدایی فیلم که وینفرد و شخصیت ساختگی اش (تونی اردمن) را ملاقات می کنیم، متوجه جو شوخ طبعانه ای قرار است در سراسر فیلم بر فضای جدی و مرده این آدم ها غلبه کند می شویم. فیلم اساساً در ستایش شوخ طبعی است و به دنبال نشان دادن جهان بینی آدم های شوخ طبعی که از زندگی پر تکرار و ملال آور و یکنواخت و در یک کلام مزخرف»شان خسته شده اند.تونی اردمن فرصتی‌ست برای وینفرد تا بتواند بر این زندگی جدیِ بی‌جان، غلبه کند.در واقع فیلم اصلاً درباره رابطه آدم ها با یکدیگر نیست، بلکه درباره خود آن هاست؛ درباره ایز (دختر وینفرد با بازی فوق العاده ساندرا مولر که به احتمال بسیار زیاد می تواند در بین نامزد های اسکار بهترین بازیگر زن امسال جا داشته باشد.) و رئیسش و آن به اصطلاح دوست پسرش و دوستانش. فلسفه وینفرد درباره زندگی و شوخی گرفتن آن تماماً در آن دندان مصنوعی است که همیشه جایش در جیب جلوی پیراهنش محفوظ است و البته عینک عجیبِ از وسط شکسته اش که با نخ به گردنش آویزان کرده .شاید هم نوعی یادآوری است که شیوه زندگی کردنش را از یاد نبرد چرا که هر بار با این آدم های جدیِ مزخرف برخورد می کند، ممکن است یادش برود که جور دیگری هم می شود زندگی کرد. فیلمساز تمام این عناصر را به خوبی در یک سوم ابتدایی فیلم برای تماشاگر تعریف و آن ها را به خوبی به او می شناساند از جمله عنصر اصلی فیلم که شخصیت تونی اردمن است. بدیهی است که تونی که از وینفرد بذله گو تر و شوخ طبع تر است. صحنه هایی از فیلم هم که در یاد تماشاگر می ماند همین بذله گویی ها و شیطنت هاست. تونی اردمن در انتهای یک سوم ابتدایی فیلم وارد داستان می شود اما تا قبل از آن فیلمساز به خوبی مصالحش را چیده تا همه چیز در دنیای دیوانه وار فیلم منطقی جلوه کند. اتفاقاً یکی از نکات مثبت برجسته فیلم این است که جهانش را به درستی بنا کرده و شاخ و برگ داده. فیلمساز می داند که ساخت یک دنیای دیوانه و بی منطق، خود نیازمند منطق و نظم و هندسه دقیق است.
بپردازیم به دیگر شخصیت های فیلم. دختر وینفرد، اینز ، به طور روشن نماینده آدم هایی ست که خندیدن و شوخی کردن به طور کامل از یادشان رفته و تبدیل به چرخ دنده هایی شده اند که تنها کارشان به حرکت در آوردن ماشین های بی روح است و در یک کلام تبدیل به ابزار شده اند. نمونه ای کامل از انسان مدرن امروزی که در مناسبات دنیای مدرن غرق شده و انگار تنها پدرِ دلسوزِ فرزند باید بیاید تا با مسخرگی هایش او را از این باتلاق عمیق به در آورد. بار اول اینز در برابر پدر و مسخرگی هایش مقاومت می کند و با بیرون راندن او از خانه اش به خیالش از بدبختی نجات پیدا کرده اما پدر به راحتی از پا نمی شیند. او دلسوز دخترش است و نمیخواهد او هم مثل آدم های اطرافش ابزار باشد. پس با برادرش ناخلف (او در ابتدای فیلم تونی اردمن را اینگونه معرفی می کند) باز میگردد. دختر همچنان در مقابل پدر و دیوانه گری هایش مقاومت می کند اما دیری نمی پاید که او هم با تونی هم صدا می شود. در سکانس فوق العاده نوازندگی پدر و خوانندگی دختر، اینز تسلیم می شود. حتی شعری که می خواند حکایت از پذیرفتن این شکل زندگیِ تونی اردمنی ست. و بعد از آن در مهمانی تولدش با قانون خنده دار و مسخره‌ی شرکت بدون لباس در مهمانی» که برای مهمانانش وضع می کند و البته پدرش که این قانون را به طرز خنده داری نقض می کند و به شکل درختی از مو وارد مهمانی می شود و سرانجام در انتهای این سکانس سراسر هجو آلود و مضحک، دختر به آغوش پدر می رود یا بهتر بگوییم به آغوش درختی از مو می رود که خود نشان از شوخ طبعی است. اما فیلمساز در اینجا تماشاگر را رها نمی کند. نمی گذارد که او با امید به اینکه راهی برای نجات این آدم های جدی از این باتلاق چسبناک وجود دارد، فیلم و دنیایش را ترک کند. در سکانس پایانی فیلم، دختر که حال به نظر شاداب تر و سر زنده تر از قبل می آید و دندان مصنوعی پدرش در دهانش نشان از این دارد که دیگر هیچ اثری از آن زندگی ملال آور در او نیست و وینفرد هم مطمئن از این مسئله می رود که دوربینش را بیاورد و تصویر دختر را با قیافه خنده آورش ثبت کند. اما دختر پس از رفتن پدر، آن دندان مصنوعی که شمایلی از نوع زندگی تونی اردمنی ست را از دهانش در می آورد و باز با همان قیافه عبوس و جدی به نقطه ای نامعلوم خیره می شود. آری،راهی نیست برای خلاصی او از این زندگی یکنواخت یا همان باتلاق چسبناک و هر چقدر هم که تلاش کند، فایده ندارد. این زندگی بی روح، روح او را تسخیر خود در آورده است. تفاوت فاحش تونی اردمن با فیلم های دیگری از این دست در همین است. تونی اردمن نقطه امیدی باقی نمی گذارد.
تماشاگر ایرانی با تونی اردمن شاید قهقهه نزند اما پس از تماشای آن حس بدی هم نخواهد داشت. قرار نیست شاهد فیلمی دست چندم و تجاری باشیم که با گذر زمان از یادمان برود. اینجا با درامی سر و کار داریم که مدت بسیار طولانی پس از تماشای فیلم در یاد مخاطب می ماند و فکرش را مشغول می کند. قبل از تماشای آن نمی خواستم قضاوت کنم علی رغم امتیازات بالایی که فیلم از منتقدان و تماشاگرانش گرفته اما پس از این به صراحت می گویم که رقیب جدی و قوی فروشنده اصغر فرهادی در اسکار، تونی اردمن است و البته هنوز هم نمی توان به یقین گفت که اسکار را تصاحب خواهد کرد یا خیر اما شانس بسیار زیادی برای دریافت مجسمه طلایی دارد.به تماشای تونی اردمن بنشینید، شاید این فیلم راه نجاتی برای شما بود!
نقد از امیرحسین نظری
25 دی ماه 1395
درباره این سایت